" الدُّنیا دارُ بالبلاءِ مَحفوفَۃ " این دنیا خانه ایست که از بلا به آن ملافه ها پیچیده اند. هر ملافه ای که باز می شود، زیرش دوباره بلا خوابیده است. نان آدم کم یا زیاد می شود، یکی حرف سرد به آدم می زند، یک روز هوا سرد است یک روز گرم است، یک روز لاغر هستم یک روز مریض هستم یک روز سالمم.
" انَّ الدُّنیا لَیسَت بِدارِ قَرارٍ " دنیا، "دار" بیقراری است. " وَالْاخِرَةُ دارُ الْقَرارِ ". دار یعنی منزل، الان هم در روستاها مرسوم است که به قلعه "دار" می گویند. خدا دنیا را "دار" قرار داده است. دنیا دار بیقراری است. دنیا یعنی بیقراری. همین الان هم اگر توجّهت به دنیا برود، اینجا بیقرار می شوی، بلند می شوی و می روی: "بچه ام چطور است؟ خودم چطورم؟ آن یکی چطور است؟ " اگر از دنیا غافل باشی، اینجا دار قرار است، دار آخرت است. " وَالْاخِرَةُ دارُ الْقَرارِ " " انَّ الدُّنیا لَیسَت بِدارِ قَرارٍ " ...
حضرت امیر علیه السلام میفرماید "مرگ شما را از همه طرف نشانه قرار داده است. روزی از عمر به فردا نمیرسد مگر به بهای نابودی امروز. دریغا اگر ستایش و نیایش امروز را به فردا واگذاریم. ای مردم انواع گوناگون مرگ ها شما" - و بنده و همه – "را هدف و نشانه قرار گرفته است. نوشیدن هر جرعه آبی با سرفه ای و آب جستنی در گلو همراه است" وقتی میروی یک خورده آب بخوری، یکباره می بینی سرفه گلو را گرفت. سه تا سرفه هم که بهم بخورد، آدم افتاده است، باید کولش کنند و به مریض خانه ببرند. " و در میان هر لقمه ای موت " – و فنای این عالم - " خودش را نشان میدهد. با رسیدن به هر نعمتی، نعمت دیگری از دست میرود." هر نعمتی را میخواهیم تلاش کنیم به دست آوریم، یکی دیگر از دستمان میرود. اصلاً مثل این است که اگر وول بخوریم ضرر می کنیم، یعنی منزل این شهر این طور است. " روزی از عمر کسی به فردا نمیرسد و لحظه ای به عمرش افزوده نمی گردد مگر آنکه امروزش فنا شود و روزی از روزهای زندگی اش تباه گردد. میلی به طعام لذیذ امروز پیدا نمی کند مگر آنکه " – نیرو و قدرت – " غذای دیروزش زایل شده باشد. چون اگر آنها نرود، گرسنه ات نمی شود. آن غذای دیروز که خوردی، باید کارش را بکند و تشریف ببرد تا به غذای دوم میل کنی. این کلمات خیلی قشنگ آدم را راحت می کند. یعنی می خواهد بگوید از مال دنیا یک قران، یک دانه، یک شاهی، لقمه ای، جرعه ی آبی و نانی همراهت نیست. چون تا آن اولی نرود، دومی را نمی خوری...
مرحوم محمداسماعیل دولابی، جلد 6 طوبای محبت
در ابتدای این جلسه جمع بندی بحث هفته گذشته که پیرامون لعن ابلیس به دلیل "استکبار" اش بوده بیان شد.
بحث این هفته با تلاوت آیه 61 سوره آل عمران شروع شد:
" فَمَنْ حَآجَّکَ فِیهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُمْ وَنِسَاءنَا وَنِسَاءکُمْ وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَةُ اللّهِ عَلَى الْکَاذِبِینَ 61 إِنَّ هَـذَا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ وَمَا مِنْ إِلَـهٍ إِلاَّ اللّهُ وَإِنَّ اللّهَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ 62
پس هر که با وجود دانشى که [در بارهى عیسى] سوى تو آمد با تو محاجّه کرد بگو: بیایید پسرانمان و پسرانتان و زنانمان و زنانتان و کسان نزدیکمان و کسان نزدیکتان را فرا خوانیم، سپس [به درگاه خدا] تضرّع کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم. به راستى حکایت واقعى [مسیح] همین است و معبودى جز خدا نیست، و خداوند است که یقینا، شکست ناپذیر حکیم است."
معلم گفت یک نکته ی بی نظیر و آموزنده در جریان مباهله این بود که پیامبر صلی الله علیه و اله نزدیکترین عزیزانش رو به همراه برد و از دیگران مایه نگذاشت. البته مباهله، حقیقتی است که مختص یک زمان و یک واقعه ی منحصر به فرد نبوده بلکه ممکنه تکرار بشه و کسانی قابلیت داشته باشن اون رو انجام بدن البته در شرایط خاص و ضروری. معلم اشاره کرد به برخی از توانمندی های اعجاب برانگیز که برخی انسانها، علم و توان انجامش رو دارند (حتی جِن و عوامل دیگری رو در اختیار خود دارن) و این گونه توانایی ها دلیل بر حقانیت افراد نیست بلکه ناشی از علوم خاصی است که دور از دسترس انسانهای عادی هم نیست. امّا مثل جریان ساحران و موسی علیه السلام، باید بتوان تشخیص داد کدام "سِحر" و ناشی از اسباب و عوامل انسانیست و کدام با منشاء الهی است. معلم می گفت حتی شیطان هم در این عالم دستش برای انجام خیلی کارها بازه و این عجیب نیست که مثلاً فلان "هندو" یا مرتاض و یا برخی انسان ها بتونن تصرفاتی انجام بدن.
"لعنت" در این آیه هم شامل "کاذبین" شده یعنی کسانی که حقیقتی رو کتمان کردن، همون حقیقتی که پیامبر با خانواده اش برای اثبات اون رفت. معلم گفت در قران مصداق "کذب" معمولاً زمانیست که فردی با زبان و بیان دینی، دروغی رو به خدا و به دین خدا نسبت میده مثل کسانی که کذب بستند به رسول خدا. هرکسی که این صحنه ی مباهله رو ببینه و تکذیب کنه، از طرف خدا مورد لعن قرار گرفته.
معلم به آیه بعدی اشاره کرد:
"قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْاْ إِلَى کَلَمَةٍ سَوَاء بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَلاَ نُشْرِکَ بِهِ شَیْئًا وَلاَ یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضاً أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللّهِ فَإِن تَوَلَّوْاْ فَقُولُواْ اشْهَدُواْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ
گو: اى اهل کتاب! بیایید بر سر سخنى که میان ما و شما مشترک است بایستیم که جز خدا را نپرستیم و کسى را با او شریک نکنیم و هیچ کس از ما دیگرى را به جاى خداوند صاحب اختیار نگیرد. پس اگر [از این پیشنهاد] اعراض کردند بگویید: شاهد باشید که ما سر به فرمان خدا نهادیم."
و گفت: سنگین بودن تحریف ها و تخریب بنیان های اعتقادی از آن جهت است که به دنبال آن، تحریفات بیشمار مثل ادعای ارباب بودن از جانب سردمداران به ظاهر متدین، مطرح شده و همه چیز از جایگاهش خارج میشه. اونها همیشه دنبال حفظ نظام ارباب سالاری و توجیه ساختن برای اون هستن. این طوری میشه که مسیحیت به دینی برای سوار شدن به انسانها تبدیل شد. جداسازی ها و طبقه بندی ها... برعکس رویه ی پیامبرانه که قرآن هم به زمینی و خاکی بودنشون تاکید داره (مِن تُراب) و اونها رو ارباب دیگران نمیدونه. سکولاریسم هم همینه، آسمان و زمین رو جدا می کنه و ادّعا می کنه دین و قوانین آسمانی جدا و برای آسمان هستند و در زمین باید طبق قوانین مادی (مثل ارباب سالاری) زندگی کنیم. ریشه و طرز تفکر حکومت هایی مثل اُموی و عباسی و ... هم همین بوده. شکل جدید و روشنفکرانه و مورد پسند امروزی اش هم اینه که "نخبه" ها باید برای دیگران تصمیم بگیرن و عامّه ی مردم که شعور کافی ندارن، باید اطاعت کنن. در متون الهی همه رو صاحب انتخاب میدونه (قَد تَبَیَّنَ الرُّشدُ مِنَ الْغَی) و اطاعت از "امام" رو توصیه می کنه که پیشوایی است برای حرکت و رسوندن مردم به هدف. در این دو نگرش، هدف پیشوایی کاملاً متفاوته، امام خط شکنی می کنه و راه رو هموار می کنه و سختی های رسوندن انسانهایی با توانایی کمتر رو می پذیره (مثل کوهنورد حرفه ای که جلو میره، میخ رو محکم می کوبه و طناب رو میندازه تا دیگران خودشونو بالا بکِشن) درحالیکه نخبه های اجتماع با متّهم کردن مردم به کم فهمی، حکومت و اداره ی امور رو به دست میگیرن، بر مردم منّت میذارن و بهشون اجازه ی حرکت، رشد و اظهار نظر نمیدن. معلم می گفت "امام" از پایین جامعه شروع می کنه، خودش رو خرج می کنه تا آدمها رشد کنن، راه سعادت و شقاوت شناخته بشه و انسانها بتونن راه حیات معنوی شون رو پیدا کنن (هرچند اکثرشون در نهایت باز هم سعادت رو انتخاب نکنن!). معلم گفت قوانین این عالَم ثابت هستند مثلاً: فَمَن یَعمَل مِثقالَ ذَرةٍ خَیراً یَرَه هرکس خوبی ازش سر بزنه، از همین جا تا قیامت اون نیکی رو خواهد دید. مشکل اصلی ما اینه که قوانین رو نمیدونیم و نمیشناسیم یا اینکه با این قوانین زندگی نمی کنیم. جدا کردن زندگی مادی و معنوی باعث میشه راه رو، قوانین رو و درست زندگی کردن رو گُم کنیم طوریکه حتّی خوبی هامون پر از ایراد و اشکاله مثل اون کسی که یه گوسفند میدزده و بعد با حساب کتاب هایی که می کنه قسمتی از اون رو می بخشه تا گناهش بخشیده بشه و تازه کلی هم ثواب می کنه و اضافه اش هم می مونه براش!
در پایان، با اشاره به آیه 40 سوره حج:
" الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِن دِیَارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَن یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِیَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیرًا وَلَیَنصُرَنَّ اللَّهُ مَن یَنصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ
به کسانى که جنگ بر آنان تحمیل شده رخصت [اذن جنگ] داده شده است چرا که مورد ظلم قرار گرفتهاند و البته خدا بر پیروزى آنان سخت تواناست. همان کسانى که به ناحق از خانه هایشان بیرون رانده شدند. [آنها گناهى نداشتند] جز این که مىگفتند پروردگار ما خداست؟ و اگر خدا (ظلم) بعضى از مردم را با بعض دیگر دفع نمیکرد صومعه ها و کلیساها و کنیسهها و مساجدى که نام خدا در آنها بسیار برده مىشود سخت ویران مىشد و قطعا خدا به کسى که [دین] او را یارى مىکند یارى می دهد چرا که خدا سخت نیرومند شکست ناپذیر است."
معلم گفت اگر اهل کتاب یقین پیدا نکنن به آمدن پیامبر آخرالزمان و بر دین خود بمونن، نجس نیستن و احتمال رستگاری دارن اما اگر به این باور برسن که محمد صلی الله علیه و اله رسول خدا و قرآن، کتاب خداست ولی باقی بمونن بر کتاب خود، نجس و کاذب خواهند بود. البته هرگز اجباری نیست (لا اِکراهَ فی الدین) و تنها دعوت به دین کامل باید انجام بشه و دینشون طبق آموزه های اسلام باید معرّفی و تحریفاتش مشخص بشه. آنها باید در امان باشن ولی نباید به دین ما کذب ببندن.
... حضرت امیر علیه السلام فرمود از این دو چیز خیلی برایتان میترسم. این حدیث را ان شاءلله در نهج البلاغه پیدا می کنید. " اِنَّ اَخوَفَ ما اَخافُ علیکم اِثنان " من دو چیز شما را میترسم. شما می دانید و وجدان دارید که پدر و مادرهای مهربان هستند که به اولادشان این کلام را می گویند. می گویند بچه جان، من این دو چیز را برای تو خیلی میترسم. توجه کنید که نمی گوید تو اینها را داری بلکه می گوید دوتا آفت در خلقت هست که این دو آفت خیلی بزرگ است. صاحبش را از همه چیز محروم می کند. فرمود من برای شما دو بچه یا صدتا اولاد یا همه ی روی زمین – همه ی روی زمین هم اولاد امیرالمومنین علیه السلام هستند- از این دوتا خیلی میترسم. دقت کن این علی علیه السلام است که می گوید ترس دارم، پس ببین چقدر خطرناک است... " اِنَّ اَخوَفَ ما اَخافُ علیکم اِثنان " از دو خصلت. یکی از آنها متابعت هوا و هوس کردن است. یعنی مثلاً همسایه را نگاه کردن که فلان چیز را به من نداده اند. یعنی همان قالیچه ی ابریشمی! یا اینکه فلانی ماشین دارد، زندگی دارد، جمال دارد، صورت زیبا دارد و چرا من ندارم. یک چیزی در بیرون دیده و هوا و هوس دیگری را برای خودش برداشته است. خُب به شما چه و به من چه؟ هزار حُسن شما داری که او ندارد. هزارتا هم او دارد که این یکی دیگری ندارد. تو مال خودت را نگاه کن و شکر کن. این از هوا و هوس. یکی هم درازی آرزو که فلان چیز و فلان چیز و فلان چیز را بگذاریم برای مبادا. حیاط برای مبادا، لباس برای مبادا. فرش را رویش ننشیند برای مبادا. خانه را تویش نمی نشیند و می گوید کثیف می شود، باشد برای مبادا. یعنی برای بعد، برای آینده. همه چیز شد برای آینده، مال موجود را که خدا به او داده نخورد و بگوید برای آینده و فردا. پول را خرج نکند برای آینده. این را آمال می گویند یعنی آرزوهای آینده...
مرحوم محمداسماعیل دولابی، جلد 6 طوبای محبت
این جلسه با طرح آیه 75 سوره ص شروع شد:
" قَالَ یَا إِبْلِیسُ مَا مَنَعَکَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنتَ مِنَ الْعَالِینَ
گفت: اى ابلیس! چه چیز تو را بازداشت از این که براى چیزى که به دستان قدرت خود آفریدم سجده کنى؟ آیا خود را بزرگ پنداشتى یا [واقعاً] از بلند پایگان بودى؟ "
معلم در توضیح "استکبار" که تو این آیه اومده، گفت استکبار به معنی "ادّعای بزرگی" کردن هست، بزرگی ای که واقعیّت نداره. در مسیر حرکت انسان در عالم که "انّا لله و انّا الیه راجعون" هست، همه ی توجه ما باید به هدف و مقصد باشه. "قیاس" کردن در همه ی زمینه ها اشتباهه، مثلاً نباید چشمم به دیگری باشه که چرا شغلش راحت تر و بی دردسر تر و پر درآمدتره! باید یاد بگیرم که چشمم به آسمان باشه و رزق خودم رو از جانب او دریافت کنم. مقایسه کردن باعث میشه بزرگ و کوچکی ها به طور کاذب برای انسان جلوه کنه همون طور که برای ابلیس جلوه کرد و او در مقایسه با انسان و در محضر خدا، ادّعای بزرگی کرد. در حرکت به سمت مقام "قرب" خدا، قیاس کردن باعث استکبار و در نهایت دوری از خدا خواهد شد.
اگر به مفاهیم دعای کمیل و دعای عرفه توجه کنیم، بخش قابل توجهی شامل خودشناسی اند و در اونها انسان موانع خودش رو که جلوی رشد و حرکتش رو گرفته، بیان می کنه و خودش رو مسئول می دونه (ظَلَمتُ نَفْسی). این برعکسِ عادت ما هست که معمولاً فرافکنی می کنیم و اعتراض داریم به عوامل مختلف بیرونی (همکار و همسر و بچه و ...) که جلوی حرکت ما رو میگیرن! معلم می گفت که حتی ممکنه خواب ما ظلم به دیگران باشه، مثلاً وقت کمتری برای بچه ام بذارم و به جاش بخوابم. مثلاً نصف شب از خوابم نزنم و حال بیمارم رو توی بیمارستان نپرسم. پس درحقیقت فتنه هایی که خودم به پا می کنم، جلوی راهم رو میگیره. این روش اولیای ما هست در خودشناسی که نقطه ی مخالف قیاس کردنه چون در قیاس، فرد اتفاقاً خودش رو بزرگ و کامل می بینه و بدی ها و کاستی های وجودش به چشمش نمیاد. گاهی ما حتی از خدا طلبکار هم هستیم مثلاً فکر می کنیم تو این دوره زمونه و در موقعیت من کی نماز میخونه، پس همین نمازی که من میخونم، زیادی هم هست!
معلم می گفت تنها مسابقه و رقابت صحیح، در جهت تقرّب به خدا هست (وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُوْلَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ) که باید نعمت های خدا رو در جهت مناسب به کار گرفت و حرکت کرد. وگرنه تمام رقابت های دیگه که ناشی از قیاس باشه، باطله! معلم می گفت حتی در امتحانات این دنیا هم باید فقط نگران جواب دادن به خدا باشیم. حتی گاهی باید فکر کنیم، آیا خدا راضیه که من وقتم رو پای این کتاب بگذرونم یا باید به جای اون، وقتم رو صرف فعالیّت دیگه ای می کردم؟ وظیفه ی من چیه؟ چی رو تلف کرده ام؟ معلم می گفت اگر ما یادمون باشه شخصیتی که خدا بهمون داده و همه ی عالم به ما سجده می کنه، دیگه عقده ی این رو نداریم که دیگران رو جلوی خودمون کوچیک کنیم یا دوست داشته باشیم بنده های خدا تحویلمون بگیرن و ... تو در چشم خدا با همه ی آفریده ها فرق داشته ای و این باید برات کافی باشه، این بزرگی رو دریاب و از همه ی مقایسه های دیگه بگذر!
معلم توضیح داد همه ی ما در زندگی، موجودی ای داریم که بر اساس عدالت و تقوا و به حق باید اون رو خرج کنیم. مثلاً تقوای حرفه ای من ایجاب می کنه کاری رو که بلد نیستم انجام ندهم، اگر اشتباهی ازم سر زد اقرار کنم، اگر لازم بود از دیگران کمک بگیرم و از آبروریزی نترسم بلکه فقط نگران آبروی خودم پیش خدا باشم! حذف کردن قیاس در زندگی یعنی دیگه آبرو و اقتدار و حساب بانکی و منافع خودت رو نبینی، فقط دستور خدا رو ببینی و ترمز کافی در زندگی داشته باشی که معنای تقوا همینه. اگر در تصمیم گیری ها، منافع شخصی ات رو وارد نکنی، تقوا رو رعایت کرده ای. تنها چیزی که انسان از این عالم میبره، "ظرفیّت" هست. اندازه ی ظرف محبّت و ولایت هرکس تعیین کننده ی بهره مندی و برخورداری اش خواهد بود.
این جلسه هم فرازهایی از زیارت عاشورا رو مرور کردیم.
" فلعن الله امة اسست اساس الظلم و الجور علیکم اهل‌البیت "
برای فهم بهتر معنا و جایگاه لعن، برخی آیات لعن تو قرآن مطرح شد:
آیه 13 سوره مائده:
پس به خاطر پیمانشکنىشان، آنها را از رحمت خویش دور ساختیم و دلهایشان را سخت گردانیدیم کلمات را از جایگاههاى خود تحریف مىکردند و بخشى از آنچه را به آنها گوشزد شده بود فراموش کردند، و تو همواره به خیانت [تازهاى] از ایشان آگاه مىشوى، مگر عدهى کمی از آنان. پس، از آنان درگذر و چشم پوشى کن که خدا نیکوکاران را دوست میدارد. "
نقض پیمان خدا و رسولش، منجر به قساوت قلب میشه که نتیجه اش تحریف کلام خدا و به دنبالش هم فراموش کردن خدا و یاد اوست. دلیل لعن هم همین اعمالشونه که مستوجب لعن می شوند. نقض عهد و پیمان شکنی با خدا باعث میشه قلب، سنگ بشه و گیرنده ها از کار بیفتن و حقیقت رو انسان درک نکنه. پس حقایق تحریف پیدا می کنه، بنابراین آدم دور میشه از خدا که این همون معنای لعن هست. آشکار کردن حقایق، اولین شرط لازم برای رشد انسانهاست چون میتونن با آگاهی و با اختیار حق رو بپذیرن یا نپذیرن! پس پوشوندن حقایق، اولین قدم در جلوگیری از رشد آدم هاست. خدا همیشه خودش میگه میدونم تعداد "قلیل" میمونن که حق رو می پذیرن و پاش می ایستن ولی همین رو میخوام. حق ندارید حقیقت رو تحریف کنید تا آدم ها رو دور خودتون نگهدارید. معلم گفت در جهان امروز هم اکثریت به دنبال سنّت ها هستند ولی خدا میگه این رو نمیخواد بلکه اقلیّتی رو میخواد که حقیقت رو درک کرده باشن. در توضیح بیشتر معنای "لعن" که بیشتر "دوری از رحمت" معنا میشه، معلم گفت گاهی فرد رو تبعید می کنن و گاهی خودش مهاجرت می کنه و دوری می گزینه! انسان ها با رفتارشون کاری می کنن که در حیطه ی قوانین خدا نمی گنجند، بنابراین سعی می کنن ازش دور بشن. مثل شهروندی که قوانین شهری رو نمیخواد رعایت کنه پس از اون محل میره. خدا هم وقتی قانون میذاره، فردی که ناقض قوانینش هست (پیمان شکنی و تحریف رو انجام میده) از حکومت الهی دوری می کنه چون رفتارش به این قوانین نمیخوره و در این چارچوب نمی گنجه. معلم گفت از اون جایی که خداوند زیبایی مطلق است، انتقام و لعنش هم بار "عقده" داشتن و ظلم کردن به بنده ها رو نداره. خدا منبع بزرگ و بدون تغییری است که ما باید رابطه و فاصله خودمون رو باهاش تنظیم کنیم وگرنه او چیزی رو دریغ نمی کنه. خدا، مربّی عالم است و هرکس با قوانین تربیتی او جلو بیاد، به تربیت الهی دست پیدا می کنه.
معلم در جمع بندی بحث راجع به لزوم لعن فرستادن گفت در واکنش به هر عمل ناشایست، انسان میتونه دو نوع واکنش داشته باشه: عفو و چشم پوشی یا عکس العمل نشون دادن. عفو در تربیت خود فرد خیلی موثر خواهد بود اما برای اصلاح اون عملکرد غلط و اصلاح فرد خاطی، گاهی لازمه باهاش برخورد بشه. معلم گفت بهتره در مجامع عمومی و علنی از لعن با روش های زننده خودداری کرد همون طور که لازمه با عده ای از این گروه ها مسالمت آمیز زندگی کنیم، کنار خونه خدا همه نماز بخونیم و ... ولی آگاه باشیم که این موضع رو حتماً در وجود و درون خودمون باید سفت و سخت داشته باشیم و حتّی این کنار هم بودن، باید با نیّت دعوت و اصلاح باشه نه بی تفاوتی و راحت گذران زندگی کردن. معلم گفت فقط طرفداری و محبّت یه گروه، دشمنان زیادی جلوی آدم قرار نمیده ولی معمولاً قرار گرفتن در موضع برائت هست که بحث آفرینه و پرداخت بهای اون رو می طلبه بنابراین انجامش سخت تر و حساس تره و رشد بیشتری هم ایجاد می کنه. ازطرفی یکی از اهداف همین ابراز لعنت و برائت، اصلاح گروه مقابل و دعوت اونها به حقیقته پس باید با آگاهی انجام بشه. معلم می گفت خیلی وقتا ما باید پاسخگوی بی طرفی و موضع نگرفتن هامون باشیم. البته همیشه ابتدا دعوت به معروف باید انجام بشه و حق شناخته و معرفی بشه تا بعدش از منکر نهی کنیم. همیشه به دنبال تولّی، تبرّی میاد یعنی دوستت که مشخص شد، بعدش معلوم میشه دشمنت کیه...